Heurystyki to proste reguły myślenia, które pomagają nam szybko oceniać sytuacje i podejmować decyzje. Są niezwykle przydatne w codziennym życiu, bo pozwalają nam działać efektywnie bez konieczności analizowania każdej sytuacji od podstaw. Jednak te mentalne skróty mają swoją cenę – mogą prowadzić do systematycznych błędów w osądach i decyzjach, znanych jako błędy poznawcze.
Badania Amosa Tversky’ego i Daniela Kahnemana, dwóch pionierów psychologii behawioralnej, pokazują, że zrozumienie heurystyk i wynikających z nich uprzedzeń może pomóc nam podejmować lepsze decyzje w sytuacjach niepewności. W swoim przełomowym dokumencie opisali trzy kluczowe heurystyki, które szczególnie często wpływają na nasze osądy: reprezentatywność, dostępność oraz dostosowanie i zakotwiczenie.
Reprezentatywność – kiedy prototypy wprowadzają nas w błąd
Heurystyka reprezentatywności polega na ocenianiu prawdopodobieństwa zdarzenia na podstawie jego podobieństwa do znanego prototypu lub stereotypu. Choć może to być pomocne w wielu sytuacjach, prowadzi również do typowych błędów:
Ignorowanie częstości bazowej
Ludzie mają tendencję do pomijania statystyk dotyczących częstości występowania zdarzeń, jeśli dane zdarzenie wydaje im się reprezentatywne. Na przykład, jeśli ktoś wygląda i zachowuje się jak stereotypowy bibliotekarz, możemy uznać, że jest bibliotekarzem, nawet jeśli statystycznie w populacji jest znacznie więcej rolników.
Nieczułość na wielkość próby
Ludzie często mylą prawdopodobieństwo zdarzenia w małych próbach z tym w dużych próbach. Mogą na przykład wierzyć, że szansa urodzenia ponad 60% chłopców w małym szpitalu jest taka sama, jak w dużym, choć statystycznie jest to bardziej prawdopodobne w małej próbie.
Błędne rozumienie losowości
Wiele osób oczekuje, że nawet krótkie sekwencje losowych zdarzeń będą reprezentatywne dla całkowitych prawdopodobieństw, co prowadzi do takich przekonań jak błąd hazardzisty – wiary, że po długiej serii czerwonych na kole ruletki „należy się” czerń.
Dostępność – gdy łatwość przypominania zakłóca ocenę prawdopodobieństwa
Heurystyka dostępności polega na ocenie częstości lub prawdopodobieństwa zdarzenia na podstawie łatwości, z jaką można je sobie przypomnieć. To również prowadzi do typowych uprzedzeń:
Łatwość przypominania przypadków
Łatwiej przypominane zdarzenia mogą wydawać się częstsze, nawet jeśli w rzeczywistości są rzadkie. Na przykład ludzie mogą przeceniać liczbę mężczyzn na liście, jeśli są bardziej znani niż kobiety na tej samej liście.
Efektywność wyszukiwania informacji
Sposób, w jaki szukamy informacji, może wpływać na nasze osądy. Łatwiej jest znaleźć słowa zaczynające się na literę „r” niż takie, gdzie „r” jest trzecią literą, więc ludzie błędnie zakładają, że tych pierwszych jest więcej.
Iluzoryczna korelacja
Ludzie mogą dostrzegać związki między zdarzeniami, które nie istnieją, np. błędnie zakładając, że konkretne cechy wyglądu są powiązane z określonymi cechami osobowości.
3. Dostosowanie i zakotwiczenie – pułapka pierwszego wrażenia
Heurystyka dostosowania i zakotwiczenia polega na dokonywaniu oszacowań poprzez rozpoczęcie od początkowej wartości (kotwicy) i dostosowywanie jej. Problem polega na tym, że te dostosowania zwykle są niewystarczające, co prowadzi do błędów:
Niedostateczne dostosowanie
Nawet jeśli początkowa wartość jest całkowicie arbitralna, ludzie mają tendencję do osadzania swoich oszacowań wokół niej. Na przykład, jeśli ktoś poda wysoką wartość początkową liczby krajów afrykańskich w ONZ, oszacowania innych osób również będą wyższe.
Błędy w ocenie zdarzeń koniunktywnych i dysjunktywnych
Ludzie mają tendencję do przeceniania prawdopodobieństwa zdarzeń wymagających spełnienia wielu warunków oraz niedoceniania prawdopodobieństwa zdarzeń, które wymagają spełnienia tylko jednego warunku.
Jak zrozumienie heurystyk i uprzedzeń może poprawić nasze decyzje?
Rozpoznanie heurystyk i wynikających z nich błędów poznawczych może pomóc w podejmowaniu bardziej świadomych i trafnych decyzji. Oto kilka praktycznych wskazówek, jak to zrobić:
Bądź świadomy potencjalnych pułapek
Zrozumienie, że wszyscy – nawet eksperci – są podatni na heurystyki, może pomóc zachować ostrożność w ocenie sytuacji.
Stosuj celowe korekty
Gdy rozpoznasz, że możesz być pod wpływem uprzedzeń, spróbuj świadomie je skorygować. Na przykład, jeśli przeceniasz prawdopodobieństwo sukcesu projektu, sprawdź dane historyczne i uwzględnij statystyki bazowe.
Szukaj alternatywnych perspektyw
Nie polegaj wyłącznie na łatwo dostępnych informacjach. Spróbuj poszukać innych źródeł danych, które mogą dostarczyć bardziej zrównoważonego obrazu sytuacji.
Unikaj zakotwiczenia
Staraj się nie opierać swoich oszacowań wyłącznie na pierwszej wartości, którą usłyszałeś lub która przyszła ci do głowy. Spróbuj oszacować wartości na podstawie różnych punktów odniesienia.
Zrozumienie stronniczości poznawczej i heurystyk pozwala nam spojrzeć na proces podejmowania decyzji z innej perspektywy. Choć nie jesteśmy w stanie całkowicie wyeliminować tych błędów, możemy nauczyć się je rozpoznawać i świadomie im przeciwdziałać. Dzięki temu nasze decyzje będą bardziej trafne, a oceny – lepiej skalibrowane, co jest szczególnie ważne w sytuacjach niepewności.
Stronniczość poznawcza to nieodłączna część ludzkiego myślenia, ale wiedza o niej daje nam przewagę. W końcu, jak mawiał Kahneman, „intuicja jest wspaniałym narzędziem, ale często wymaga czujnego nadzoru”. Czy jesteśmy gotowi przejąć kontrolę nad własnym myśleniem?
Tversky A, Kahneman D. Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases. Science. 1974 Sep 27;185(4157):1124-31. doi: 10.1126/science.185.4157.1124. PMID: 17835457.
