Czym są dark patterns?
Dark patterns to sposoby projektowania interfejsów użytkownika, które celowo wprowadzają w błąd, manipulują lub zmuszają do podjęcia określonych działań. Wykorzystują one błędy poznawcze i psychologiczne podatności, aby wpływać na proces podejmowania decyzji. Występują w różnych kontekstach online, od stron e-commerce po platformy społecznościowe.
Powszechne typy dark patterns
Badacze zidentyfikowali wiele dark patterns, każdy z nich stosuje własną manipulacyjną strategię. Do najczęściej spotykanych należą:
- Nagging (natrętne powiadomienia) – polega na ciągłym nakłanianiu użytkownika do podjęcia określonego działania, np. włączenia powiadomień czy akceptacji reklam spersonalizowanych. Nawet sporadyczne stosowanie tej techniki może być bardzo skuteczne w przekonywaniu użytkowników do przyjęcia ustawień prywatności, których normalnie by nie wybrali.
- W eksperymencie, gdy uczestnicy wybrali plan "Standard z przerwami reklamowymi", byli wielokrotnie pytani: "Czy na pewno chcesz zrezygnować z reklam spersonalizowanych?". Kliknięcie "Potwierdź" (podkreślone na czerwono) pozwalało przejść dalej, ale kliknięcie "Anuluj" zmuszało ich do ponownego wyboru.
- Na ekranie wyboru plików cookie, gdy uczestnicy nie włączyli "plików cookie do celów targetowania", otrzymywali komunikat: "Czy na pewno chcesz zrezygnować z reklamowych plików cookie?". Kliknięcie "Potwierdź" pozwalało przejść dalej, a kliknięcie "Anuluj" ponownie aktywowało opcję targetowania.
- Interference (zakłócanie interfejsu)
- W eksperymencie przycisk "Dalej" na stronie wyboru plików cookie został zmieniony na "Akceptuj wszystko" (podkreślone na czerwono) oraz "Akceptuj wybrane", co wizualnie faworyzowało opcję akceptacji wszystkich.
- Na ekranie wyboru gatunku filmów uczestnicy otrzymywali pytanie: "Czy jesteś pewien, że nie chcesz spersonalizowanych przerw reklamowych?". Odpowiedzi: "Personalizuj i kontynuuj" oraz "Może później" sprawiały, że opcja personalizacji była bardziej wyeksponowana.
- Preselection (domyślne zaznaczenie opcji)
- Na ostatnim ekranie ustawień domyślnie zaznaczone były odpowiedzi "tak" dla identyfikatorów dopasowania i reklam behawioralnych oraz "nie" dla opcji "Nie sprzedawaj moich danych".
- Obstruction (utrudnianie działania)
- W warunku dark patterns zmiana ustawień prywatności wymagała przejścia przez dodatkowy ekran w porównaniu do rezygnacji z ochrony prywatności. Aby zmienić domyślne ustawienia identyfikatorów dopasowania i reklam behawioralnych, uczestnicy musieli kliknąć "Edytuj preferencje", co dopiero umożliwiało dostęp do opcji wyboru.
- Confusion (wprowadzanie w błąd)
- W przypadku przełącznika "Nie sprzedawaj ani nie udostępniaj moich danych" interfejs łączył domyślne zaznaczenie z utrudnieniem i wprowadzeniem w błąd poprzez podwójne zaprzeczenie, co wymagało od uczestników większego wysiłku poznawczego.
Wpływ dark patterns na decyzje uczestników
Dark patterns skutecznie manipulowały uczestnikami, zmuszając ich do dokonywania mniej prywatnościowych wyborów. Wykorzystanie tych technik powodowało, że liczba osób wybierających mniej ochronne opcje prywatności wzrastała trzykrotnie lub nawet czterokrotnie. Nawet gdy uczestnicy mieli instrukcje, by maksymalizować ochronę prywatności, dark patterns sprawiały, że trzykrotnie więcej osób rezygnowało ze swoich praw prywatnościowych. Zastosowane dark patterns miały znaczący wpływ na wybory użytkowników. Przykłady:
- Na stronie ustawień plików cookie więcej uczestników w warunku „normalnego celu” wybrało „Akceptuj wszystko” (35,3%) niż w warunku „celu ochrony prywatności” (26,3%).
- Na stronie końcowych ustawień więcej uczestników w warunku „normalnego celu” wybrało „Zapisz i zakończ” zamiast „Edytuj” (41,2% vs. 13,0%).
Te wyniki pokazują, że dark patterns skutecznie manipulowały decyzjami użytkowników i że wyznaczenie celu ochrony prywatności mogło częściowo ograniczyć ich wpływ.
Debata na temat regulacji
Wzrost liczby dark patterns wywołał dyskusję na temat konieczności ich regulacji.
- Sceptycy twierdzą, że konsumenci mogą nauczyć się rozpoznawać i unikać manipulacyjnych technik, co czyni regulacje zbędnymi. Niektórzy eksperci proponują samoregulację branżową lub wykorzystanie narzędzi do automatycznego wykrywania dark patterns.
- Zwolennicy regulacji argumentują, że dark patterns są z natury manipulacyjne i konsumenci nie mogą być obciążani pełną odpowiedzialnością za ich rozpoznanie. Wskazują na konieczność wprowadzenia jasnych zakazów prawnych.
Działania prawne i regulacyjne
W ostatnich latach rośnie presja na regulację dark patterns. Kluczowe inicjatywy i regulacje:
- Inicjatywa "Time is Money" Białego Domu (ogłoszona 12 sierpnia 2024 r.) – koncentruje się na eliminowaniu strat czasu konsumentów i zwalczaniu dark patterns w instytucjach federalnych.
- Reguła "click to cancel" FTC (sfinalizowana 16 października 2024 r.) – wymaga, aby anulowanie subskrypcji było tak łatwe i szybkie jak jej wykupienie. Skierowana jest przeciw zbędnym utrudnieniom w rezygnacji z usług.
- California Consumer Privacy Act (CCPA) i California Privacy Rights Act (CPRA):
- Kalifornia jako pierwsza ograniczyła stosowanie dark patterns, umożliwiając konsumentom rezygnację ze sprzedaży lub udostępniania ich danych osobowych.
- Zakazuje się stosowania interfejsów zniechęcających do rezygnacji, definiując dark patterns jako mechanizmy "z istotnym wpływem na autonomię użytkownika, podejmowanie decyzji lub wybór".
- Wymogi obejmują symetrię wyboru, jasność interfejsu, brak dezorientacji i łatwość wykonania.
- Kalifornia zaczęła egzekwować te przepisy.
- Inne stany (Kolorado, Connecticut) mają podobne przepisy, np. zakaz stosowania interfejsów faworyzujących wybór mniej prywatnościowych opcji.
- Prawa o ochronie prywatności w 19 stanach USA:
- 12 stanów uznaje zgodę uzyskaną za pomocą dark patterns za nieważną.
- Oregon zakazuje mechanizmów ograniczających autonomię konsumentów.
- 6 stanów (Indiana, Iowa, Kentucky, Tennessee, Utah, Wirginia) nie wspomina o dark patterns w swoich ustawach o prywatności.
Regulacje międzynarodowe
- Akt o Usługach Cyfrowych Unii Europejskiej (DSA) (obowiązuje od lutego 2024 r.):
- Zakazuje dark patterns w działaniach platform internetowych.
- Definiuje je jako "praktyki znacząco zniekształcające lub ograniczające zdolność użytkowników do podejmowania autonomicznych i świadomych decyzji".
- Zakazuje m.in. natrętnych dark patterns, asymetrii wyboru, przeszkód w rezygnacji i domyślnych opcji trudnych do zmiany.
- Ogólne Rozporządzenie o Ochronie Danych (GDPR):
- Europejska Rada Ochrony Danych interpretuje GDPR jako zakaz stosowania dark patterns w interfejsach platform społecznościowych.
- Dotyczy to przeszkód w interfejsie, natrętnego pytania, zamieszania oraz manipulacji.
- Dyrektywa UE o nieuczciwych praktykach handlowych jest wykorzystywana do walki z dark patterns.
- Wielka Brytania: Ustawa o Rynkach Cyfrowych, Konsumentach i Konkurencji (2024) zakazuje m.in. utrudnień w anulowaniu subskrypcji i automatycznych przedłużeń bez przypomnień.
- Kanada: Rozważane są podobne regulacje wzorowane na przepisach amerykańskich i europejskich.
Podsumowanie
Dark patterns stanowią powszechny i podstępny problem, który narusza autonomię konsumentów i ich prywatność. Pomimo wzrastającej świadomości oraz regulacji, nadal skutecznie wpływają na wybory użytkowników. Wzmocnienie regulacji i wdrażanie technologii pomagających rozpoznawać manipulacyjne interfejsy może być kluczowe dla ochrony praw konsumentów w przestrzeni cyfrowej.
